Χελιδονίσματα

«Χελιδονίσματα», τα ανοιξιάτικα κάλαντα

Ο ελληνικός πολιτισμός από την αρχαιότητα ως τα νεώτερα χρόνια.

Στεφάνι, Τσανικλίδου Ελευθερία, α3

α & β Γυμνασίου Μουσικού Σχολείου Θεσσαλονίκης

Στα πλαίσια του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών οι μαθητές της α3 και β τάξης του Γυμνασίου του Μουσικού Σχολείου Θεσσαλονίκης με τη φιλόλογό τους, Μπριτζολάκη Έλενα, μελέτησαν τα χελιδονίσματα από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η ομοιότητα του αρχαίου άσματος με τη νεώτερη παραλλαγή τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός παραμένει ζωντανός στα έθιμα και στην προφορική παράδοση του τόπου μας. Το ενδιαφέρον αυτό ταξίδι τούς ενέπνευσε δημιουργικά.

Τεχνική υποστήριξη-συνεργασία: Ευαγγελία Μητσοπούλου

Ευχαριστίες στους συναδέλφους:
Ζιγκερίδη Βασίλειο, Πρατσινάκη Δημήτριο, Τριχάκη Δημήτρη, Τσόγια-Ραζάκοφ Ρουσλάν

Εικαστική προσέγγιση: Τεμερτζίδου Μαρία, Τσαγκάλη Εύα, Τσόγια-Ραζάκοβα Αφροδίτη, Χατζηαντωνίου Χριστίνα
Κατασκευή Χελιδόνας από κλαδί ελιάς: Τσανικλίδου Ελευθερία
Κατασκευή στεφανιού Χελιδόνας: Τυχάλα Στέλλα
Κατασκευές χελιδονιών: Καπάκη Δανάη, Ταουλτζή Κατερίνα, Τυχάλα Στέλλα

Πρωτότυπη μουσική:
Κωφίδης Θρασύβουλος, Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος,
Τσαγγάλη Εύα, Τσεσμετζής Ραφαήλ, Τσόγια-Ραζάκοβα Αφροδίτη, Χατζηαντωνίου Χριστίνα

Παραδοσιακά Χελιδονίσματα:
Χελιδονίσματα Θράκης, Ταουλτζή Κατερίνα, κανονάκι & τραγούδι
Χελιδονίσματα Σιάννα Ρόδου, Τεμερτζίδου Μαρία, πιάνο
Χελιδονίσματα Θράκης, Καπάκη Δανάη, σαντούρι
Χελιδονίσματα Θράκης, Δαγλάρογλου Νικολέτα, κιθάρα

Τραγούδια για την Άνοιξη:
Χορέψετε χορέψετε, παραδοσιακό για το καλωσόρισμα της άνοιξης, Τσαλικίδου Χαρίκλεια τραγούδι & κιθάρα
Φραντς Ντάντσι (1763 - 1826) - ... για την Άνοιξη! Στολτίδης Ευάγγελος, κλαρινέτο

Στην αρχαιότητα, η 1η Μαρτίου ήταν αρχή του νέου έτους και ως πρώτη ημέρα του μήνα αλλά και του χρόνου κατείχε ιδιαίτερη θέση στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο. Η έλευση της νέας χρονιάς είχε συνδεθεί με μια σειρά εθίμων, που είχαν ως σκοπό να αποτρέψουν το κακό και να ευχηθούν το καλό.
Ένα τέτοιο πανάρχαιο έθιμο ήταν να τραγουδούν τα παιδιά σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας τα «Χελιδονίσματα», τα καλαντίσματα της Άνοιξης. Ουσιαστικά, ήταν ένα χαρούμενο παιδικό τραγούδι για το ανοιξιάτικο καλωσόρισμα των χελιδονιών και το τέλος του Χειμώνα.

Ο συγγραφέας Αθήναιος (2ος αι. μ. Χ.) έχει διασώσει ένα "χελιδόνισμα", ανώνυμο δημώδες άσμα, που τραγουδούσαν τα παιδιά στη Ρόδο. Κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού, πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τον μήνα Βοηδρομιώνα (περ. 15 Φεβρουαρίου-15 Mαρτίου), δηλ. όταν έρχονταν τα χελιδόνια, οι προάγγελοι της άνοιξης. Στα παιδιά έδιναν γλυκίσματα, άλλα φαγώσιμα ή ακόμη και κρασί.

Τη ρωμαϊκή Εποχή, η Πρωτοχρονιά μετατέθηκε να γιορτάζεται από το έτος 153 π.Χ. την 1η Ιανουαρίου, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αποσυνδέθηκε η Πρωτομαρτιά από τα έθιμά της. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η 1η Μαρτίου συνεχιζόταν να γιορτάζεται επίσημα μέχρι τον 7ο αιώνα μ.Χ. και τα «Χελιδονίσματα» συνέχισαν να τραγουδιούνται στα βυζαντινά χρόνια ακόμη και στη Ρώμη.

Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το αρχαίο ελληνικό έθιμο της χελιδόνας θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά, όμως, τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε, όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Σε κάθε μεριά της Ελλάδας, την 1η του Μάρτη τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους για να καλωσορίσουν τα χελιδόνια, τους αγγελιοφόρους της Άνοιξης. Κρατούσαν στα χέρια τους ένα ομοίωμα χελιδονιού και του κρεμούσαν στο λαιμό κουδουνάκια. Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα "χελιδονίσματα," ένα είδος καλάντων.

Αυτή η παράδοση φαίνεται πως σε κάποιες περιοχές συνεχίστηκε ως τα νεώτερα χρόνια. Υπάρχουν μάλιστα διάφορες παραλλαγές των στίχων που τραγουδιούνται στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, στα Δωδεκάνησα, στη Στερεά Ελλάδα και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.

Εύλογα, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό πως πρόκειται για αδιάλειπτη συνέχιση και όχι αναβίωση του εθίμου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, κάτι που αποδεικνύει την δύναμη και τη συνέχεια της Ελληνικής παράδοσης.

Παράδειγμα διαλόγου σε παράσταση αγγείου, ο οποίος στη ν.ε. αποδίδεται ως εξής:
«Ένα χελιδόνι!», «Μα τον Ηρακλή, ήρθε η άνοιξη!»
(παράσταση σε αττικό αγγείο, 6ος αι. π.Χ., Αγία Πετρούπολη))