Χελιδονίσματα

Στα πλαίσια του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών οι μαθητές της α3 και β τάξης του Γυμνασίου του Μουσικού Σχολείου Θεσσαλονίκης με τη φιλόλογό τους, Μπριτζολάκη Έλενα, μελέτησαν τα χελιδονίσματα από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η ομοιότητα του αρχαίου άσματος με τη νεώτερη παραλλαγή τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός παραμένει ζωντανός στα έθιμα και στην προφορική παράδοση του τόπου μας. Το ενδιαφέρον αυτό ταξίδι τούς ενέπνευσε δημιουργικά.

Τεχνική υποστήριξη-συνεργασία: Ευαγγελία Μητσοπούλου

Ευχαριστίες στους συναδέλφους:
Ζιγκερίδη Βασίλειο, Πρατσινάκη Δημήτριο, Τριχάκη Δημήτρη, Τσόγια-Ραζάκοφ Ρουσλάν

Εικαστική προσέγγιση: Τεμερτζίδου Μαρία, Τσαγκάλη Εύα, Τσόγια-Ραζάκοβα Αφροδίτη, Χατζηαντωνίου Χριστίνα
Κατασκευή Χελιδόνας από κλαδί ελιάς: Τσανικλίδου Ελευθερία
Κατασκευή στεφανιού Χελιδόνας: Τυχάλα Στέλλα
Κατασκευές χελιδονιών: Καπάκη Δανάη, Ταουλτζή Κατερίνα, Τυχάλα Στέλλα

Πρωτότυπη μουσική:
Κωφίδης Θρασύβουλος, Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος,
Τσαγγάλη Εύα, Τσεσμετζής Ραφαήλ, Τσόγια-Ραζάκοβα Αφροδίτη, Χατζηαντωνίου Χριστίνα

Παραδοσιακά Χελιδονίσματα:
Χελιδονίσματα Θράκης, Ταουλτζή Κατερίνα, κανονάκι & τραγούδι
Χελιδονίσματα Σιάννα Ρόδου, Τεμερτζίδου Μαρία, πιάνο
Χελιδονίσματα Θράκης, Καπάκη Δανάη, σαντούρι
Χελιδονίσματα Θράκης, Δαγλάρογλου Νικολέτα, κιθάρα

Τραγούδια για την Άνοιξη:
Χορέψετε χορέψετε, παραδοσιακό για το καλωσόρισμα της άνοιξης, Τσαλικίδου Χαρίκλεια τραγούδι & κιθάρα
Φραντς Ντάντσι (1763 - 1826) - ... για την Άνοιξη! Στολτίδης Ευάγγελος, κλαρινέτο

Στην αρχαιότητα, η 1η Μαρτίου ήταν αρχή του νέου έτους και ως πρώτη ημέρα του μήνα αλλά και του χρόνου κατείχε ιδιαίτερη θέση στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο. Η έλευση της νέας χρονιάς είχε συνδεθεί με μια σειρά εθίμων, που είχαν ως σκοπό να αποτρέψουν το κακό και να ευχηθούν το καλό.
Ένα τέτοιο πανάρχαιο έθιμο ήταν να τραγουδούν τα παιδιά σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας τα «Χελιδονίσματα», τα καλαντίσματα της Άνοιξης. Ουσιαστικά, ήταν ένα χαρούμενο παιδικό τραγούδι για το ανοιξιάτικο καλωσόρισμα των χελιδονιών και το τέλος του Χειμώνα.

Ο συγγραφέας Αθήναιος (2ος αι. μ. Χ.) έχει διασώσει ένα "χελιδόνισμα", ανώνυμο δημώδες άσμα, που τραγουδούσαν τα παιδιά στη Ρόδο. Κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού, πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τον μήνα Βοηδρομιώνα (περ. 15 Φεβρουαρίου-15 Mαρτίου), δηλ. όταν έρχονταν τα χελιδόνια, οι προάγγελοι της άνοιξης. Στα παιδιά έδιναν γλυκίσματα, άλλα φαγώσιμα ή ακόμη και κρασί.

Τη ρωμαϊκή Εποχή, η Πρωτοχρονιά μετατέθηκε να γιορτάζεται από το έτος 153 π.Χ. την 1η Ιανουαρίου, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αποσυνδέθηκε η Πρωτομαρτιά από τα έθιμά της. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η 1η Μαρτίου συνεχιζόταν να γιορτάζεται επίσημα μέχρι τον 7ο αιώνα μ.Χ. και τα «Χελιδονίσματα» συνέχισαν να τραγουδιούνται στα βυζαντινά χρόνια ακόμη και στη Ρώμη.

Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το αρχαίο ελληνικό έθιμο της χελιδόνας θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά, όμως, τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε, όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Σε κάθε μεριά της Ελλάδας, την 1η του Μάρτη τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους για να καλωσορίσουν τα χελιδόνια, τους αγγελιοφόρους της Άνοιξης. Κρατούσαν στα χέρια τους ένα ομοίωμα χελιδονιού και του κρεμούσαν στο λαιμό κουδουνάκια. Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα "χελιδονίσματα," ένα είδος καλάντων.

Αυτή η παράδοση φαίνεται πως σε κάποιες περιοχές συνεχίστηκε ως τα νεώτερα χρόνια. Υπάρχουν μάλιστα διάφορες παραλλαγές των στίχων που τραγουδιούνται στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, στα Δωδεκάνησα, στη Στερεά Ελλάδα και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.

Εύλογα, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό πως πρόκειται για αδιάλειπτη συνέχιση και όχι αναβίωση του εθίμου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, κάτι που αποδεικνύει την δύναμη και τη συνέχεια της Ελληνικής παράδοσης.

“Το Χελιδόνισμα της Ρόδου”

Το χελιδόνισμα της Ρόδου, ένα ανώνυμο δημώδες άσμα, παραδίδεται από τον Αθήναιο (ακμή: περ. 200 μ.Χ.), ο οποίος αντλεί τις πληροφορίες του από το έργο Περὶ τῶν ἐν Ρόδῳ θυσιῶν του ιστοριογράφου Θέογνη, που δεν γνωρίζουμε πότε έζησε. Το άσμα είναι πιθανώς πολύ παλαιότερο, ενδεχομένως παλαιότερο και από τον 5ο αι. π.Χ., αφού ο Αριστοφάνης φαίνεται να έχει υπόψη του κάποιο χελιδόνισμα

Τεμερτζίδου Μαρία, α3

ἦλθ᾽ ἦλθε χελιδών
καλὰς ὥρας ἄγουσα,
καλοὺς ἐνιαυτούς,
ἐπὶ γαστέρα λευκά,
ἐπὶ νῶτα μέλαινα.
παλάθαν σὺ προκύκλει
ἐκ πίονος οἴκου
οἴνου τε δέπαστρον
τυροῦ τε κάνυστρον·
καὶ πύρνα χελιδών
καὶ λεκιθίταν
οὐκ ἀπωθεῖται· πότερ᾽ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα;
εἰ μέν τι δώσεις· εἰ δὲ μή, οὐκ ἐάσομες·
ἢ τὰν θύραν φέρωμες ἢ τὸ ὑπέρθυρον
ἢ τὰν γυναῖκα τὰν ἔσω καθημέναν·
μικρὰ μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες.
ἂν δὴ τι φέρῃς, μέγα δή τι φέροις·
ἄνοιγ᾽ ἄνοιγε τὰν θύραν χελιδόνι·
οὐ γὰρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλὰ παιδία.

Page, Poetae Melici Graeci 848

Ήλθε το χελιδόνι ήλθε
φέρνει τις καλοκαιριές
και χαρούμενες χρονιές,
κάτασπρη έχει την κοιλιά,
μαύρη την ουρά.
Ρίξε συκοπιταρίδα
από το αρχοντικό σου,
φέρε κύπελλο κρασί
και κανίστρι με τυρί.
Και το ξεροκόμματο,
μα και το αυγόψωμο
αγαπά το χελιδόνι. Να του δίνουμε ή θα καλοχεριστούμε;
Αν μας δώσεις -Αν μας αρνηθείς, ησυχία δεν θα βρεις
ή θα αρπάξουμε την πόρτα ή τ᾽ ανώφλι της
ή τη νοικοκυρά που ᾽ναι μες στο σπίτι·
είναι μικροκαμωμένη, εύκολα σηκώνεται.
Αν θα μας φιλοδωρήσεις, να ᾽ναι κάτι που αξίζει.
Άνοιγε, άνοιγε τη θύρα στα χελιδονάκια·
δεν είμαστε δα γέροι, είμαστε παιδιά.

(μετάφραση Μ. Ζ. Κοπιδάκης)

Στην αρχαιότητα, τον μήνα Μάρτη (Βαδράμιο) στη Ρόδο, σε άγνωστη ημέρα του τοπικού μήνα, γινόταν τα «Χελιδόνεια» για την υποδοχή της άνοιξης και των χελιδονιών, που η ίδρυσή τους αποδίδεται στον Λίνδιο Κλεόβουλο.

Ήταν ένας από τους Επτά Σοφούς της αρχαιότητας, που οι περισσότεροι γνωρίζουν από το ρητό του, «Μέτρον άριστον» (Το μέτρο είναι το πιο καλό).

Η κόρη του Κλεόβουλου, η Κλεοβουλίνη, ήταν γνωστή μαθηματικός και ποιήτρια. Όταν ο ξύλινος ναός της θεάς Αθηνάς στη Λίνδο έπιασε φωτιά από αναμμένη ιερά πυρά και κάηκε ολοσχερώς, η Κλεοβουλίνη συνέθεσε ένα τραγούδι για τα χελιδόνια που επιστρέφουν την Άνοιξη στη Λίνδο και έφτιαξε με πηλό ένα χελιδόνι.