Book Creator | Njála - kennsluleiðbeiningar

Um kennsluleiðbeiningarnar

Kennsluleiðbeiningarnar gerði Brynhildur Þórarinsdóttir, höfundur endursagnar Njálu fyrir börn (Mál og menning, 2002). Brynhildur er íslenskufræðingur og dósent við Kennaradeild Háskólans á Akureyri. Brynhildur hefur sent frá sér fjölda barnabóka, þar á meðal þrjár endursagnir úr Íslendingasögum, Njálu, Eglu og Laxdælu, sem Margrét Laxness myndlýsti. Bækurnar eru víða notaðar í grunnskólum og eru kennsluleiðbeiningar til við þær allar.

Brynhildur heldur líka úti vefnum www.islendingasogur.is sem styrktur var af Þróunarsjóði námsgagna. Vefurinn er barnvænn og auðlesinn og hægt er að hlusta á efni hans. Vefurinn gagnast við verkefnavinnu en minna þarf nemendur á að geta heimildar. Að sama skapi er leyfilegt að nota texta hans við kennslu ef heimildar er getið.

Vefurinn er viðbót við endursagnirnar og svarar mörgum spurningum sem brenna á ungum lesendum. Við hönnun var gengið út frá því að börn gætu bjargað sér sjálf í vefleiðangrinum. Hönnuður vefsins er Dagný Reykjalín hjá Blekhönnun.

Um barna-Njálu

Njála fyrir börn er 64 síður, 18 stuttir og hnitmiðaðir kaflar. Frásögnin er, eins og gefur að skilja, mikið stytt og því hefur ýmsu verið sleppt, kannski persónum sem dyggir Njáluaðdáendur munu sakna. Þeim verða lesendur einfaldlega að kynnast síðar þegar þeir taka fram hina gömlu góðu Brennu-Njáls sögu. Þessari gerð er nefnilega ekki ætlað að koma í stað hinnar „upprunalegu“ heldur vekja áhuga á verkinu, kynna hugarheim Íslendingasagnanna fyrir yngstu lesendunum.

Ákveðið var að fækka persónum og atburðum frekar en að þynna þá alla út. Frásögnin var afmörkuð við ákveðna einstaklinga til þess að lesendur gætu upplifað spennu, samsamað sig persónunum og eignast sínar uppáhaldshetjur. Njála hefur öldum saman verið einhver vinsælasta Íslendingasagan og margt fullorðið fólk talar um söguhetjur Njálu sem nána ættingja sína. Svona stutta og einfalda gerð er því ekki hægt að gefa út nema textinn sé trúr „upphaflegu“ gerðinni. Mikilvægt þótti að láta þekkt tilsvör og málshætti halda sér og sama skapi var reynt að skrifa bókina ekki á barnamáli.

Einnig var ákveðið að bjóða upp á fjölmörg styttri lesatriði meðfram aðaltextanum, eins konar krækjur. Þar eru upplýsingar um umhverfi söguhetjanna, til dæmis stöðu kynjanna, vopnaburð og goðaveldið. Í hliðarefninu eru einnig fjölmargar orðskýringar og ýmislegt smálegt um Njálu í nútímanum sem vakið getur athygli krakka. Loks var lögð mikil áhersla á litríkar og lifandi myndir sem ýtt gætu undir áhuga barna á efninu.

Áður en haldið er af stað

Hugarheimur Íslendingasagnanna er afar ólíkur því sem við þekkjum og nauðsynlegt er að börnin kynnist hugtökum sem skiptu máli á víkingaöld áður en lesturinn hefst. Í þessari rafbók eru lykilhugtök sagnanna skýrð í stuttu máli, hugtök á borð við sæmd, hefndir, sættir og forlagatrú. Þessar hugtakaskýringar mætti nota beint í kennslu.

Þótt ekki sé gert ráð fyrir að nemendur hafi kynnst hugarheimi Íslendingasagnanna er mælt með því að þeir hafi lesið eitthvað um sögutímann, til dæmis Landnámsmennirnir okkar (Mál og menning) eða bækur Námsgagnastofnunar Komdu og skoðaðu Landnámið, Leifur heppni eða Landnám Íslands.

Kaflar barna-Njálu eru mjög stuttir og hnitmiðaðir en hér eru engu að síður spurningar fyrir hvern kafla til upprifjunar á söguþræðinum. Auk þess er stungið upp á fjölmörgum umræðuefnum og annars konar verkefnum. Markmiðið er að nemendur þekki til helstu persóna og atburða Njálu og læri sitt hvað um hugmyndaheim Íslendingasagnanna.

Verkefnin tengja íslensku, samfélagsfræði og lífsleikni því Njála hvetur til margvíslegra vangaveltna: um mannlegt eðli, lífsgildi, skoðanir, hlutverk kynjanna, stéttir þjóðfélagsins, glæpi, refsingu, hefndir, sættir, vináttu, traust, svik, róg og orðheldni, svo fátt eitt sé nefnt.

Um Njálu gömlu

Brennu-Njáls saga er talin hafa verið skrifuð á síðari hluta 13. aldar en ekki er vitað hver það gerði. Hátt í 60 handrit eru til af sögunni en fimm þeirra eru frá því um 1300. Eins og gefur að skilja voru handrit handskrifuð, hver skrifari setti mark sitt á söguna, jók við athugasemdum, breytti lítillega orðalagi eða leiðrétti villur (eða bætti óvart við villum). Þess vegna eru engin tvö handrit Njálu eins. Eitt merkasta handrit Njálu, Möðruvallabók, má sjá á mynd á bls. 9.

Ýmsan fróðleik um Brennu-Njáls sögu og uppruna hennar er að finna á bls. 8- 9 í Njálu. Þessir fróðleiksmolar henta vel til kynningar á verkinu áður en hinn eiginlegi lestur þess hefst.

Árnastofnun er með skemmtilegan krakkavef um handritin sem sniðugt er að skoða með bekknum: https://krakkar.arnastofnun.is/#/

Um Íslendingasögurnar

Íslendingasögurnar styrktu sjálfsmynd þjóðarinnar á dögum sjálfstæðisbaráttunnar. Þá trúðu menn því að sögurnar segðu frá raunverulegum atburðum; að Gunnar á Hlíðarenda, Hallgerður langbrók, Njáll, Bergþóra og allar hinar söguhetjur Njálu, hefðu virkilega verið til. Þess vegna voru sögurnar lengi vel dýrgripir í huga þjóðarinnar, eins konar minnisvarði sem ekki mátti hrófla við. Núna líta fáir á sögurnar sem sagnfræði. Flestir trúa því að þær séu verk merkilegra rithöfunda sem byggjast kannski á einhverjum gömlum atburðum eða arfsögnum. Sögurnar hafi þá gengið mann fram af manni þar til einhver snjall rithöfundur tók sig til og setti þær á bók. Athugið að á miðöldum var hugtakið „rithöfundur“ ekki til, menn gátu notað efni hvaðanæva að og enginn átti það sem við köllum núna „höfundarrétt“.

Höfundar Íslendingasagnanna eru allir óþekktir. Lengi vel gengu nær allar rannsóknir á sögunum út á leit að nafninu á bak við verkin. Menn staðnæmdust þá gjarnan við þekkt nöfn en engin ástæða er til að kynna slíka höfundaleit fyrir ungum lesendum. Höfundarleysið getur einmitt virkað dúlúðlegt og spennandi í augum barna. Um að gera er að benda þeim á hvernig sögurnar gengu á milli manna áður en þær voru skráðar, eða varðveittust í munnlegri geymd, eins og það er kallað.

Málfarið

Texta Brennu-Njáls sögu, eins og flestir þekkja hann, er fylgt í meginatriðum í bókinni. Forn orð fá að halda sér en gerð grein fyrir merkingu þeirra í orðskýringum. Vafalaust eiga fleiri orð eftir að vefjast fyrir nemendum og stundum gæti verið þörf á að láta þá glósa textann eins og um framandi tungumál væri að ræða. Orðaröð er óbreytt í beinni ræðu sem veldur því að sumar setningar hljóma aðeins öðruvísi en þær myndu gera nú til dags. Tilvalið er að nota slíkar setningar til að ræða um íslensku sem tungumál og minna nemendur á að þótt íslenska sé síbreytilegt og lifandi mál, eins og önnur tungumál, getum við enn þá skilið þessa gömlu texta. Nemendur fá besta tilfinningu fyrir sveigjanleika tungumálsins með því að leika sér sjálfir með það. Þeir mættu til dæmis endurskrifa einn kaflann með sínum eigin orðum, eins nútímalega og þeir geta.

Stíllinn

Stíll Íslendingasagnanna er víðfrægur: knappur, hlutlaus og lýsir fremur en skýrir. Ekki eru forsendur til að fara mikið í stíl á þessu aldurskeiði en hægt er að ræða hann almennt. Þannig gæti verið tilvalið að vekja áhuga barnanna með því að líkja stílnum við kvikmynd því sviðsetningar og breytt sjónarhorn hafa sama gildi í Íslendingasögunum og í kvikmyndum. Í báðum tilfellum segir það sem sýnt er, til dæmis hegðun og framkoma, meira en mörg orð um tilfinningar. Að því leytinu til eru sögurnar skrifaðar á máli nútímans. Bardagalýsingin á bls. 19 er ágætis dæmi um þennan kvikmyndalega stíl.

Atburðatíminn

Njála gerist um aldamótin 1000 eða á víkingaöld. Auðlesnar upplýsingar um þetta tímabil eru á vefnum www.islendingasogur.is

Nemendur sem lesið hafa um landnámið þekkja líklega lykilatriði á borð við siglingar víkinganna, aðstæður manna hér á landi og hlutverk Alþingis. Samfélag Njálu er t.d. svipað því sem lýst er í kaflanum „Daglegt líf á landnámsöld“ í Landnámi Íslands.

Víkingarnir herjuðu á. 9., 10. og 11. öld. Þeir sigldu víða, stunduðu sjórán, rændu úr landi en versluðu líka við heimamenn þar sem þeir komu. Ýmsar upplýsingar um víkingaöld eru á bls. 26, 27 og 29. Um vopn þeirra má lesa á bls. 10 og 11. Söguhetjur Njálu eru íslenskir bændur en jafnframt sjóaðir víkingar. Í Njálu kemur fram að Gunnar hefur verið í víking erlendis áður en hann kynnist Hallgerði (bls. 7). Högni og Skarphéðinn fara í víking eftir að þeir hefna Gunnars og sigla bæði til Noregs og Orkneyja (sjá 8. kafla, bls. 26–27). Kári siglir líka utan til að ljúka hefndinni eftir brennuna og dvelur með konungum og höfðingjum eins og merkir víkingar gerðu.