Book Creator | Predaje iz Studenaca

Sadržaj

1. Uvod...........................................................................................................................4

2. Određenje predaje......................................................................................................5

3. Demonološke/mitske/mitološke predaje.................................................................6

4. Nadnaravna bića, bića s nadnaravnim
sposobnostima i nadnaravne pojave........................................................................7

    4.1. Vile......................................................................................................................7

     4.2. More...................................................................................................................9

     4.3. Vještice...............................................................................................................10

     4.4. Vukodlak...........................................................................................................11

4.5. Nadnaravne pojave............................................................................................12

5. Tekstovi iz istraživanja

Demonološke predaje...............................................................................................13

     5.1. Tekstovi – Vile....................................................................................................13

5.2. Tekstovi – More....................................................................................................21

     5.3. Tekstovi – Vještice.................................................................................................23

     5.4. Tekstovi – Vukodlak............................................................................................26

5.5. Tekstovi – Nadnaravne pojave.............................................................................30

6. Kazivačka situacija..........................................................................................................31

7. Lokaliteti iz studenačkih predaja...................................................................................33

8. Aktivnosti učenika.........................................................................................................36

    8.1. Stop animacija..........................................................................................................32

8.2. Blackout poezija prema tekstovima predaja...........................................................38

     8.3. Kazivanje predaja tehnikom kamišibaj..................................................................43

9. Kazivači i zapisivači.......................................................................................................46

10. Zaključak.....................................................................................................................47

11. Literatura.....................................................................................................................48

1. Uvod

U knjizi su zabilježene usmene predaje iz Studenaca koje su prikupljene za potrebe projekta Predaje iz Studenaca koji je odabran na natječaju Centra izvrsnosti Splitsko-dalmatinske županije za sudjelovanje u programu Čuvari baštine za školsku godinu 2023./2024. Predaje su snimili i transkribirali učenici 5. – 8. razreda Osnovne škole STUDENCI, a u istraživanju je sudjelovalo devet kazivača. Prikupljene su dvadeset i tri demonološke predaje koje karakteriziraju nadnaravne protagoniste i pojave, opisuju njihov izgled i ponašanje, susret ljudi s tim bićima i njihov utjecaj na život ljudi, bio on pozitivan ili negativan. Opisane su žanrovske karakteristike predaje i karakteristike demonoloških predaja. Objašnjena su sva bića koja se javljaju u predajama na temelju analize građe i studenačkih predaja. Nakon analize predaja, nalaze se zapisi tekstova predaja, a ispod tekstova navedeni su kazivači i vrijeme kazivanja. Opisana je kazivačka situacija. Prikazani su lokaliteti iz predaja i sve aktivnosti koje su učenici odradili tijekom provedbe projekta.

2. Određenje predaje

Podjela usmenih pripovjedačkih oblika na dvije glavne skupine – Märchen i Sage (bajka i predaja) – pripisuje se braći Grimm. U toj podjeli ističe se i njihova poznata rečenica: „Bajka je više poetična, a predaja više historična.“ (Bošković-Stulli 1975: 121).

U definiranju kategorije narodnih predaja autorica Maja Bošković-Stulli donosi pučke nazive predaja koji svjedoče o njihovoj istinitosti. „Ruski pučki a i naučni termin kojim se obilježuje skupina mitoloških (demonoloških) predaja glasi: byl', byval'ščina, bylička – pa se već tim nazivima posvjedočuje mišljenje da je ono što se kazuje zaista bilo, da je istinito. A njemački pučki naziv za predaje glasi istine ili stare istine (alte Wahrheiten).“ (Bošković Stulli 1975: 123).

Prema Maxu Lüthiu „tajanstvenost predaje navire u svijet ljudi iz mračnog i neistraženog prostora; (...) U svojoj sklonosti da se gane neuobičajenim, da bude tuđa prisnu svijetu, da dopusti provalu druge dimenzije u sebe, predaja je praoblik pjesništva. Susret s neuobičajenim elementarni je poticaj pripovijedanju. Pripovjedač predaje putuje u zemlje Posve Drugoga.“

3. Demonološke/mitske/mitološke predaje

U demonološkim predajama ostvaruje se susret dvaju svjetova – ono što se može spoznati razumom i logikom te ono što je ispod razuma, neshvatljivo, tajnovito. Predaja s jedne strane čini tajnim 'drugi svijet' koji je neuređen, nejasan, a s druge strane ga osvjetljava, čini ga poznatim jer treba biti na oprezu i zaštititi se od prodora tog svijeta. „Mnoge se posljedice nadnaravnog djelovanja, katkad i naravnog liječe (rješavaju, ili se preventivno brani od njih) tako da se koriste tekstovi i postupci koji vanjskim svojim obilježjima izgledaju kršćanski, utemeljeni na Bibliji, Novom Zavjetu i tradiciji crkvenih blagdana (...).“ (Rudan Kapec, 2010: 30).

Divna Zečević opisuje dva svijeta, ovostrani i onostrani, i atmosferu koja se stvara prilikom pripovijedanja istinitih doživljaja, predaja: „Naime, govori se o nečemu što dolazi iz nepoznatog 'drugog' svijeta, iz neizvjesnog svemira, provjeravaju se okolnosti u kojima je došlo do 'pojave' i vjerodostojnost kazivača, dovodi se u pitanje istinitost doživljaja, navode se dokazni znaci i eventualni svjedoci, elementi koji se javljaju manje ili više uočljivo i u pripovijedanju usmenih predaja o svjetlima, sablastima, vraćanju umrlih, o vilama, alama, arnjacima, vukodlacima.“ (Zečević 1986: 255).

4. Nadnaravna bića, bića s nadnaravnim
sposobnostima i nadnaravne pojave

4.1. Vile

„Izgled je vile pretežito antropomorfan – kao što je više-manje sa svim mitskim bićima u svim kulturološkim sredinama. Antropomorfnost nije potpuna jer su ostali neki detalji animalnog svijeta: kao znak prvotne ljudske vezanosti za prirodu. Još točnije: znak – sveza jedinstva ljudskoga, životinjskoga i anorganskoga svijeta. (...) Savršen sklad vilina tijela, iz ljudske perspektive, obvezatno je u svim pričama narušen nedostatkom: ima ili magareće ili kozje noge.“ (Botica 1990: 30–31).

Lovretić u djelu Otok. Život i običaji donosi etiološku priču o postanku vila: „Kad je Bog istirao iz raja Adama i Evu, sažalilo mu se ipak posli. Ode on da ji vidi kako žive. Zateče ji zdrave i vesele. Uplaši se nji dvoje kad su Boga spazili, a on ji pita koliko imadu dice. Imali su dvanaestero. Stid ji bilo da kažu, pa privaru Boga, vele: šestoro, i izvedu ji prid njega. Bog jim samo reče: 'Koliko vidljivi, toliko nevidljivi'. Od to doba postadoše ta zatajita dica nevidljiva. To su vilenjaci i vištice. I danas ima jednako vidljivog i nevidljivog svijeta, jer se oni jednako i mlože i umiru kao i mi vidljivi ljudi.“ (Botica 1990: 32).

Frano Ivanišević objašnjava zašto danas nema vila: „Govori se, da su i danas vile po goran i vodan, u Mosoru pod svitin Juron jedna je stara ostala i zaklela se da ne će nikomu činit šćete. – Govori se, otkad je došla na svit puška i druge makine (strojevi), da ne izlazu vanka.“ (Ivanišević 1987: 587).

U zapisima studenačkih predaja o vilama kazivači navode izgled vile, djelovanje i prostor njezina obitavanja, ali su podaci sažeti. Vile su prema predaji stanovale na jednoj glavici, brdašcu (I zato se zvala Vilina glavica pošto su tu bile vile). Kao važna karakteristika naglašena je vilinska ljepota. Vila je prikazana kao lijepa djevojka (Ta je djevojka bila ko slika, ko anđeo. On u životu svome nije vidio ljepše cure). Istaknuta je i ljepota vilinske kose. No, toj ljepoti odmah se suprotstavlja glavni nedostatak, magareće noge (Imala je kose do poda, ali kad je pogleda u noge, vidio je da su magareće). Prema predaji, vile su plele konjima grivu (Priča ti je bila takva da bi one splele konjske grive).

4.2. More

Govorilo se da su more mogle biti samo djevojke, a žene vještice. Šimun Milinović opisuje moru ovako: „Nemože osim djevojka Mora biti. Ona u gluho doba kroz vrata zatvorena pristupa k postelji i s nogama počme čeljade pritisnjivati. Na mnogo načinah more se poznat Mora. Kad joj što obećaš, doć će da joj dadeš, ako i nepita, moraš se osietit. Kad se Mora uda, pretvara se u Viešćicu.“ (Šimić 1997: 578).

Suzana Marjanić opisuje ovo stanje u kojem se mora pojavljuje: „Riječ je o zoometapsihozi: duša ulazi u životinjsko obličje, a ne o zoometamorfozi, tj. pretvorbi, preobrazbi u životinju.“ (Marjanić 1999: 62). Morina sposobnost zoometapsihoze i činjenje tajnim kod kazivača uzrokuju da ih oni imenuju zamjeničkim oblicima, a ne imenom mora (To surađiva s nekim zlom. To su te osobe koje surađivaju tako). Morino djelovanje odvija se noću, što se izravno spominje u predajama iz Studenaca (I kaže mora da dođe po noći). Mora djeluje na čovjeka, a to se opisuje glagolima gušiti, moriti (I ona kad spava, po noći joj dođe, počme je gušit; e, mene je morila). Kad bi mora došla na čovjeka, on ne bi mogao govoriti ni micati se (I ona oće upalit svjetlo ili nešto, al ne mere; nisan ni s čin mogla krenit).