Book Creator | Predaje iz Studenaca

Studenčani su narod bistar, doskočit i ponosit.
Najviše se ponose svojim Svetim Ilijom,
lipom pameti i dičnom nošnjom.
Više ljube svaki zanat nego težački.
Najviše ljube butige, trgovinu i galentariju.
Inače lipo i skladno govore,
još lipše pivaju i pripovidaju.

Moji Studenci, monografija, Studenci 2003.

Sadržaj

1. Uvod...........................................................................................................................4

2. Određenje predaje......................................................................................................5

3. Demonološke/mitske/mitološke predaje.................................................................6

4. Nadnaravna bića, bića s nadnaravnim
sposobnostima i nadnaravne pojave........................................................................7

    4.1. Vile......................................................................................................................7

     4.2. More...................................................................................................................9

     4.3. Vještice...............................................................................................................10

     4.4. Vukodlak...........................................................................................................11

4.5. Nadnaravne pojave............................................................................................12

5. Tekstovi iz istraživanja

Demonološke predaje...............................................................................................13

     5.1. Tekstovi – Vile....................................................................................................13

5.2. Tekstovi – More....................................................................................................21

     5.3. Tekstovi – Vještice.................................................................................................23

     5.4. Tekstovi – Vukodlak............................................................................................26

5.5. Tekstovi – Nadnaravne pojave.............................................................................30

6. Kazivačka situacija..........................................................................................................31

7. Lokaliteti iz studenačkih predaja...................................................................................33

8. Aktivnosti učenika.........................................................................................................36

    8.1. Stop animacija..........................................................................................................32

8.2. Blackout poezija prema tekstovima predaja...........................................................38

     8.3. Kazivanje predaja tehnikom kamišibaj..................................................................43

9. Kazivači i zapisivači.......................................................................................................46

10. Zaključak.....................................................................................................................47

11. Literatura.....................................................................................................................48

1. Uvod

U knjizi su zabilježene usmene predaje iz Studenaca koje su prikupljene za potrebe projekta Predaje iz Studenaca koji je odabran na natječaju Centra izvrsnosti Splitsko-dalmatinske županije za sudjelovanje u programu Čuvari baštine za školsku godinu 2023./2024. Predaje su snimili i transkribirali učenici 5. – 8. razreda Osnovne škole STUDENCI, a u istraživanju je sudjelovalo devet kazivača. Prikupljene su dvadeset i tri demonološke predaje koje karakteriziraju nadnaravne protagoniste i pojave, opisuju njihov izgled i ponašanje, susret ljudi s tim bićima i njihov utjecaj na život ljudi, bio on pozitivan ili negativan. Opisane su žanrovske karakteristike predaje i karakteristike demonoloških predaja. Objašnjena su sva bića koja se javljaju u predajama na temelju analize građe i studenačkih predaja. Nakon analize predaja, nalaze se zapisi tekstova predaja, a ispod tekstova navedeni su kazivači i vrijeme kazivanja. Opisana je kazivačka situacija. Prikazani su lokaliteti iz predaja i sve aktivnosti koje su učenici odradili tijekom provedbe projekta.

2. Određenje predaje

Podjela usmenih pripovjedačkih oblika na dvije glavne skupine – Märchen i Sage (bajka i predaja) – pripisuje se braći Grimm. U toj podjeli ističe se i njihova poznata rečenica: „Bajka je više poetična, a predaja više historična.“ (Bošković-Stulli 1975: 121).

U definiranju kategorije narodnih predaja autorica Maja Bošković-Stulli donosi pučke nazive predaja koji svjedoče o njihovoj istinitosti. „Ruski pučki a i naučni termin kojim se obilježuje skupina mitoloških (demonoloških) predaja glasi: byl', byval'ščina, bylička – pa se već tim nazivima posvjedočuje mišljenje da je ono što se kazuje zaista bilo, da je istinito. A njemački pučki naziv za predaje glasi istine ili stare istine (alte Wahrheiten).“ (Bošković Stulli 1975: 123).

Prema Maxu Lüthiu „tajanstvenost predaje navire u svijet ljudi iz mračnog i neistraženog prostora; (...) U svojoj sklonosti da se gane neuobičajenim, da bude tuđa prisnu svijetu, da dopusti provalu druge dimenzije u sebe, predaja je praoblik pjesništva. Susret s neuobičajenim elementarni je poticaj pripovijedanju. Pripovjedač predaje putuje u zemlje Posve Drugoga.“

3. Demonološke/mitske/mitološke predaje

U demonološkim predajama ostvaruje se susret dvaju svjetova – ono što se može spoznati razumom i logikom te ono što je ispod razuma, neshvatljivo, tajnovito. Predaja s jedne strane čini tajnim 'drugi svijet' koji je neuređen, nejasan, a s druge strane ga osvjetljava, čini ga poznatim jer treba biti na oprezu i zaštititi se od prodora tog svijeta. „Mnoge se posljedice nadnaravnog djelovanja, katkad i naravnog liječe (rješavaju, ili se preventivno brani od njih) tako da se koriste tekstovi i postupci koji vanjskim svojim obilježjima izgledaju kršćanski, utemeljeni na Bibliji, Novom Zavjetu i tradiciji crkvenih blagdana (...).“ (Rudan Kapec, 2010: 30).

Divna Zečević opisuje dva svijeta, ovostrani i onostrani, i atmosferu koja se stvara prilikom pripovijedanja istinitih doživljaja, predaja: „Naime, govori se o nečemu što dolazi iz nepoznatog 'drugog' svijeta, iz neizvjesnog svemira, provjeravaju se okolnosti u kojima je došlo do 'pojave' i vjerodostojnost kazivača, dovodi se u pitanje istinitost doživljaja, navode se dokazni znaci i eventualni svjedoci, elementi koji se javljaju manje ili više uočljivo i u pripovijedanju usmenih predaja o svjetlima, sablastima, vraćanju umrlih, o vilama, alama, arnjacima, vukodlacima.“ (Zečević 1986: 255).

4. Nadnaravna bića, bića s nadnaravnim
sposobnostima i nadnaravne pojave

4.1. Vile

„Izgled je vile pretežito antropomorfan – kao što je više-manje sa svim mitskim bićima u svim kulturološkim sredinama. Antropomorfnost nije potpuna jer su ostali neki detalji animalnog svijeta: kao znak prvotne ljudske vezanosti za prirodu. Još točnije: znak – sveza jedinstva ljudskoga, životinjskoga i anorganskoga svijeta. (...) Savršen sklad vilina tijela, iz ljudske perspektive, obvezatno je u svim pričama narušen nedostatkom: ima ili magareće ili kozje noge.“ (Botica 1990: 30–31).

Lovretić u djelu Otok. Život i običaji donosi etiološku priču o postanku vila: „Kad je Bog istirao iz raja Adama i Evu, sažalilo mu se ipak posli. Ode on da ji vidi kako žive. Zateče ji zdrave i vesele. Uplaši se nji dvoje kad su Boga spazili, a on ji pita koliko imadu dice. Imali su dvanaestero. Stid ji bilo da kažu, pa privaru Boga, vele: šestoro, i izvedu ji prid njega. Bog jim samo reče: 'Koliko vidljivi, toliko nevidljivi'. Od to doba postadoše ta zatajita dica nevidljiva. To su vilenjaci i vištice. I danas ima jednako vidljivog i nevidljivog svijeta, jer se oni jednako i mlože i umiru kao i mi vidljivi ljudi.“ (Botica 1990: 32).